อำเภอดอนตาล (Amphoe Don Tan)
อำเภอดอนตาลเดิมเป็นเมืองเก่าชื่อเมืองดอนตาล ในสมัยก่อนประวัติศาสตร์เป็นแหล่งชุมชนโบราณที่มีพัฒนาการไม่น้อยกว่า 2,000 ปี โดยปรากฏหลักฐานโบราณคดีหลายแห่ง เช่น ภาพเขียนสี (ฮูบแต้ม) ที่ผาแต้ม อุทยานแห่งชาติภูสระดอกบัว กลองกบหรือกลองข่า (มโหระทึก) ขนาดใหญ่สุดในประเทศไทย ใบเสมาหินทรายสมัยศรีโคตรบูรที่วัดเวินชัยมงคล เป็นต้น ราวคริสต์ศตวรรษที่ 6-9 สมัยเจนละของเขมรได้ขุดพบโครงกระดูกมนุษย์จำนวนมาก พร้อมเครื่องมือเครื่องใช้และเครื่องประดับที่ท่าโฮงใกล้วัดท่า อาทิ กำไลแขน แหวน ลูกปัด เงินโบราณ เป็นต้น สาเหตุเนื่องจากชาวบ้านขุดไร่ไถนาแล้วพบโดยบังเอิญ
ลักษณะชาติพันธุ์ประชากรของอำเภอดอนตาลส่วนใหญ่สืบเชื้อสายจากเผ่ากะเลิงหรือลาวกะเลิง 1 ใน 8 เผ่าชาติพันธุ์ดั้งเดิมของจังหวัดมุกดาหาร จัดอยู่ในกลุ่มภาษาออสโตรเอเชียติค ตระกูลภาษาเดียวกันกับแขมร์-มอญ ลักษณะการใช้ภาษามีคำร่วมกับภาษาข่า ภาษาโซ่ (กะโซ่) และภาษาลาวบรรดาเผ่า
สมัยอาณาจักรล้านช้างเจ้านายลาวคือ อัญญาพระปุมลุม และ ญาแม่หม่อมการ ภริยา อพยพไพร่พลจากฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงมาตั้งหมู่บ้านขึ้นที่ริมโขงฝั่งขวาตรงข้ามเกาะหัวดอนตาล (เกาะหัวโนนตาล) ซึ่งเป็นเกาะกลางน้ำโขงที่มีต้นตาลขึ้นอยู่มาก แล้วตั้งนามบ้านว่า บ้านดอนตาล ตามชื่อเกาะ ส่วนอัญญาพระปุมลุมได้เป็นกวานบ้านคนแรกขึ้นกับเวียงจันทน์ ราว 100 ปีต่อมาบ้านดอนตาลเกิดแห้งแล้งอดอยากและเกิดโรคห่า (อหิวาตกโรค) ผู้คนเจ็บป่วยล้มตายมาก ชาวบ้านจึงอพยพหมู่บ้านจากริมฝั่งโขงขึ้นมาตั้งอยู่ห่างจากดอนตาลเดิมราว 1 กม. ซึ่งเป็นที่ตั้งบ้านดอนตาลปัจจุบัน ต่อมาสมเด็จพระเจ้าสุริยวงศาธรรมิกราช (ครองราชย์ราว พ.ศ. 2181-2238) แห่งเวียงจันทน์สวรรคต มีเจ้านายลาวอีก 3 กลุ่มอพยพไพร่พลมาตั้งรกรากที่บ้านดอนตาล ประชากรจึงเพิ่มจำนวนขึ้นดังนี้
กลุ่มที่ 1 อพยพมาจากเมืองหนองบัวลุ่มภูหรือเมืองจำปานครกาบแก้ว ฝั่งขวาน้ำโขง จังหวัดหนองบัวลำภูในปัจจุบัน นำโดย อาชญาซาวมุงคุณ (ท้าวซาวมงคล)
กลุ่มที่ 2 อพยพจากดงเขนยแก้งกอก เมืองจำพอนแก้งกอก ฝั่งซ้ายน้ำโขง แขวงสุวรรณเขตในปัจจุบัน นำโดย ท้าวราชาบุตรโคตร (เจ้าราชบุตรโคตร) ต่อมาเป็นเจ้าเมืองดอนตาลคนแรก
กลุ่มที่ 3 อพยพจากเมืองคง นครจำปาศักดิ์ ฝั่งซ้ายน้ำโขง แขวงจำปาศักดิ์ในปัจจุบัน นำโดย ท้าวกินรี (เจ้าจันทกินรี) ต่อมาเป็นเจ้าเมืองมุกดาหารคนแรก
ท้าวราชาบุตรโคตรและท้าวกินรี 2 พี่น้องเป็นบุตรเจ้าจารย์จันทสุริยวงศ์เจ้าเมืองหลวงโพนสิม หลังสมเด็จพระเจ้าสร้อยศรีสมุทรพุทธางกูร (ครองราชย์ราว พ.ศ. 2256-2280) ขึ้นเป็นปฐมกษัตริย์ราชวงศ์จำปาศักดิ์ ได้โปรดให้เจ้าจารย์จันทรสุริยวงศ์ไปรักษาเมืองตะโปน เมืองพิน เมืองนอง เมืองโพนสิม ครั้นเจ้าจารย์จันทสุริยวงศ์สิ้นแล้วท้าวกินรีอยู่รักษาเมืองหลวงโพนสิม ต่อมาจึงอพยพไพร่พลบางส่วนลงใต้แล้วข้ามโขงไปตั้งรกรากที่ดอนตาลอยู่กับพี่ชายคือท้าวราชาบุตรโคตร ท้าวราชาบุตรโคตรสร้างหอโฮงขึ้นที่ฝั่งโขงทิศตะวันออกวัดท่า ปัจจุบันเรียกว่าท่าโฮง เมื่อเจ้านายทั้ง 3 กลุ่มขึ้นเป็นใหญ่ที่บ้านดอนตาลแล้วจึงปรึกษากันให้เฒ่าบ้านแก่เมืองคือ พ่อเฒ่าเซียงปา พ่อเฒ่าซุมพู (ชมพู) พ่อเฒ่าอึ่ง แม่เฒ่ามุน (มน) และแม่เฒ่าคำ ไปอัญเชิญเจ้าปู่มเหสักหรือเจ้าโฮงแป้นแผ่นทองเหลืองลงมาจากเมืองหนองบัวลุ่มภู แล้วสร้างหอโฮงให้สถิตที่ริมน้ำโขงเมืองดอนตาลเรียกว่าศาลเจ้าปู่ดอนตาล โดยประกอบพิธีเลี้ยงต่อจากบุญเดือน 6 ของทุกปี
มุขปาฐะพื้นเมืองระบุว่ารัชสมัยพระเจ้าไชยเชษฐาธิราชที่ 3 หรือสมเด็จพระเจ้าศิริบุญสาร (ครองราชย์ราว พ.ศ. 2294-2322) พระยาตากเมืองธนบุรีให้ทัพสยามบุกทำลายนครเวียงจันทน์และหัวเมืองลาว ท้าวกินรียอมผูกไมตรีเดินทางเข้ากรุงเทพฯ จึงสถาปนาขึ้นเป็นเจ้าพระยาจันทรศรีโสราชอุปราชามันธาตุราช เจ้าประเทศราชมุกดาหาร ส่วนท้าวราชาบุตรโคตรผู้พี่ไม่ยอมอ่อนน้อมจึงไม่เดินทางขึ้นกรุงเทพฯ ไปรับตราตั้ง เป็นเหตุให้ไม่ได้รับนามยศเหมือนผู้น้อง ต่อมาดอนตาลถูกยุบลงเป็นหมู่บ้านเช่นเดิม
ราวต้น พ.ศ. 2400 หัวเมืองลาวฝั่งขวาตกเป็นเมืองส่วยของสยาม บ้านดอนตาลถูกยกขึ้นเป็นกองส่วยขึ้นเมืองมุกดาหาร นายกองมีบรรดาศักดิ์เป็นที่ พระบำรุงสวัสดิ์ (ต้นสกุลบำรุงสวัสดิ์) หลังเปลี่ยนแปลงการปกครองเป็นมณฑลเทศาภิบาลแล้วถูกลดฐานะเป็นตำบลขึ้นอำเภอมุกดาหาร จังหวัดนครพนม ต่อมายกฐานะเป็นกิ่งอำเภอดอนตาลเมื่อ 26 มกราคม พ.ศ.2506 แบ่งการปกครองออกเป็น 7 ตำบล 77 หมู่บ้าน มีพระราชกฤษฏีกาตั้งเป็นอำเภอเมื่อ พ.ศ.2517 ต่อมา พ.ศ. 2525 มีพระราชบัญญัติจัดตั้งจังหวัดมุกดาหาร อำเภอดอนตาลกลายเป็นอำเภอหนึ่งที่ขึ้นจังหวัดมุกดาหาร
